Lang geleden was ik met mijn gezin op het Spaanse eiland Mallorca om er de Paasvakantie door te brengen. Een van mijn zoontjes stelde plotseling een interessante vraag: "Waarom spreken wij hier eigenlijk Nederlands?" Hij vond blijkbaar dat we in Spanje onmiddellijk moesten overstappen op het Spaans, en hij vond het gek dat alle andere mensen die taal kenden en wij niet.
Deze vraag over het Nederlands heeft me aan het denken gezet: Waar in de wereld is het Nederlands eigenlijk de voornaamste taal, behalve in Nederland en Vlaanderen? Er schieten me fragmenten van oude volksliedjes te binnen ...

   Laten we beginnen met de voormalige Nederlandse koloniën 'in de West'. Op de kleinere eilandjes Sint Maarten, Saba en Sint Eustatius is het Nederlands de officiële taal, hoewel iedereen meestentijds Engels spreekt. Op de grotere eilanden Aruba, Bonaire en Curaçao spreken de meeste mensen zowel Papiamento als Nederlands. Ofschoon het Papiamento er de omgangstaal is, was het Nederlands tot voor kort de enige officiële voertaal. In Suriname spreken de meeste mensen eveneens twee talen: naast het Nederlands wordt er onder meer Sranan Tongo en Hindoestaans en Javaans gesproken. De taal komt overeen met de etnische afkomst van de sprekers uit Afrika of India of Java, etc. Suriname is door de eeuwen heen een mengelmoes van talen geworden: Mi lobi joe, Paramaribo - I love you, Paramaribo.
In het voormalige Nederlands Oost-Indië, nu Indonesië, wordt het Nederlands nog wel door veel oude mensen gesproken, maar het Maleis is er de voertaal. Er zijn wel veel Nederlandse woorden in enigszins verbasterde vorm in het Maleis opgenomen. Voorbeelden: adopsi, belasting, gratis, kantor, kwitansi, loket, oma, salaris, tanpasta, wanprestasi. Bij ons houdt onder meer de zangeres Wieteke van Dort de herinnering levend aan de tempo doeloe, de goede oude tijd in Indië.
In koloniën van nog langer geleden, zoals op Ceylon (Sri Lanka) en rond Pernambuco (in Brazilië), zijn de leenwoorden uit het Nederlands natuurlijk nog sterker verbasterd. Maar 'burgher' is op Ceylon nog steeds een bekend woord. En iedereen kent van New York het stadsdeel Brooklyn, dat in de Hollandse tijd gewoon Breukelen heette.
Er is echter één Hollandse ex-kolonie waar een soort Nederlands al eeuwenlang voor heel veel mensen de moedertaal is: Zuid-Afrika.

   Nu Nederland zich geplaatst heeft voor het wereldkampioenschap voetbal, volgende zomer in Zuid-Afrika, kan men op teletekst zien dat de wedstrijden gespeeld zullen worden in steden met oudhollandse namen: Johannesburg, Rustenburg, Bloemfontein. Deze liggen in de provincies Oranje Vrijstaat en Transvaal, waar de Boeren van Nederlandse afkomst in de negentiende eeuw vanuit de oude kolonie aan de kust met ossenwagens naar toe getrokken zijn. Tot in de twintigste eeuw hebben ze er onder leiding van president Paul Kruger stand gehouden tegen de Engelse rooinekken. Als Oranje nu bij het voetballen geen stand houdt, kunnen we ook juichen voor het Zuid-Afrikaanse elftal, waarin aanvoerder Steven Pienaar met verve zijn Boeren-achternaam draagt.
Wij Nederlanders weten dat miljoenen Zuid-Afrikanen van huis uit Afrikaans spreken, een dochtertaal van het Nederlands. Op school leerden wij immers Afrikaanse liedjes als "Sarie Mareis", "Bobbejaan" en "Ossewa", een lied over de ossewagens waarmee de Boeren naar Transvaal trokken. In oude leesboekjes huppelen de kaboutertjes Puk en Muk rond op de ranch van "ome Paul en tante Sarie", en klimmen over de Afrikaanse "Drakensbergen". We leerden ook hoe onze taal in Afrika terecht gekomen is: Jan van Riebeeck heeft er in 1652 de Kaapkolonie gesticht, de Hollandse kolonie bij Kaap de Goede Hoop die zou uitgroeien tot Kaapstad.
Het Afrikaans wordt meer in de Kaapprovincie en in Namibië gesproken dan in Transvaal en Oranje Vrijstaat. Tegenwoordig is minder dan de helft van de Afrikaanstaligen blank. Er zijn dus hele negergemeenschappen waar men een Nederlands dialect spreekt!
Maar ook in sommige Duitse dorpen klinkt de taal bijna Nederlands. Hoor maar:

   Mijn schoonmoeder is in Duitsland geboren, in de buurt van Oldenburg. Haar eigen moeder overleed toen ze elf jaar was. In die jaren rond 1920 gingen veel meisjes uit het noorden van Duitsland in "het steenrijke Holland" werken. Onze Else trof het nog beter: zij werd geadopteerd door een goede Groningse familie. En ze mocht in dat Groningse dorp ook meteen naar school. Er was nauwelijks een taalbarrière, want het dialect was aan weerszijden van de grens vrijwel identiek. Elsje moet minstens één vreemd woord hebben gezegd, want haar klasgenoten zeiden onder elkaar: "Dat wicht zegt tegen neus van Nase". Maar mijn schoonmoeder kende net als haar klasgenootjes het oude lied "naar oostland willen wij rijden". Die oostlandrijders hebben het Nederduits in de middeleeuwen helemaal tot in Rusland gebracht!
Inderdaad zijn de dialecten in het noorden van Duitsland sterk verwant aan het Nederlands. Dat geldt voor de dialecten van het Nederduits, ten noorden van de Benrather Linie, dat is de scheidslijn tussen "maken" en "machen". Zie het kaartje hierboven, waarop alle Nederlandse en Nederduitse dialectgroepen gemarkeerd worden. Op het kaartje kun je zien dat men in Kerkrade vanouds een dialect van het Hoogduits heeft gesproken! Maastricht ligt overigens wel aan de 'goede' kant van de Benrather Linie, maar aan de 'verkeerde' kant van de Uerdinger Linie, dat is de scheidslijn tussen "ik" en "ich". Het Fries rondom Leeuwarden is volgens het kaartje een aparte Germaanse taal.
De mensen uit het oosten van Nederland kunnen zonder problemen in hun dialect met de buren aan de andere kant van de grens praten. De dialecten in het noorden van Duitsland moeten tegenwoordig echter allemaal plaats maken voor het Hoogduits dat op school en in de krant en op de televisie gebezigd wordt. Evenzo maken de Nederlandse dialecten plaats voor het 'algemeen beschaafd' Nederlands. De rijksgrens wordt nu steeds meer taalgrens.
Over taalgrens gesproken ... Bij onze zuiderburen, in België, is er een taalgrens die op het land weegt als de legendarische molensteen om de nek van het ros Beyaert.

   In België loopt de taalgrens tussen het Vlaamse Nederlands en het Waalse Frans van oost naar west midden door het land. Sinds de geboorte van de Belgische staat in 1830 tot in de jaren 1960 was er in België ook een sociale taalbarrière: het Frans was de taal van de bestuurlijke elite. Tot in onze dagen is er een verbitterde strijd om elke millimeter van de fysische taalgrens en om elke komma in de bijbehorende documenten, vooral in en rondom het verfranste Brussel. Zal het land, net als Beyaert, driemaal boven water komen en dan ten onder gaan?
De taalgrens liep vroeger naar het westen door tot aan de Franse kust, zodat Dunkerque en omringende plaatsen Vlaamstalig waren. Maar er stonden borden aan het strand met "Interdit à parler Flamand" - Verboden Vlaams te spreken. Tegenwoordig is in Frans Vlaanderen het plaatselijke Vlaams nog slechts een hobby voor liefhebbers.
Is dat Vlaams nu gewoon Nederlands? Ja en nee. Vlaamse schrijvers winnen Nederlandse literatuurprijzen, en Vlaamse lezers winnen het groot dictee van de Nederlandse taal. Maar een Amsterdamse politieserie als Baantjer wordt op de Vlaamse televisie ondertiteld ... in het Nederlands! Ik hoor meteen of een omroepster Vlaams dan wel Nederlands is, aan haar tongval en zinsbouw en woordkeus. Een Hollander snapt niet direct wat de Vlaamse politicus Kris Peeters bedoelt als hij zegt "dat men niet met zijn voeten speelt". Een Nederlander zou zeggen "dat men hem niet voor de gek houdt".
Toch stammen Hollands en Vlaams van dezelfde Frankische tak van de Nederlandse en Nederduitse taalfamilies. We leerden vroeger op school dat ons land na de Romeinse tijd werd bezet door drie Germaanse stammen: de Franken, de Friezen en de Saksen. Zie het kaartje hieronder. In de vijfde en zesde eeuw staken veel Friezen en Saksen en Angelen en Juten de zee over vanuit de noordkust van nederduitsland naar het eiland dat het nieuwe 'land der Angelen' zou worden - Engeland.

   Naar Tipperary in Ierland is een heel eind, de Angelsaksen kwamen maar tot in Engeland. Maar hun taal wordt nu over heel de wereld gesproken. In hoeverre is het Engels nog verwant met het Fries en Nederduits?
Met het Fries vormt het Engels een aparte tak in de Westgermaanse taalfamilie. Van de Friese piraat Grote Pier wordt verhaald dat hij, rond het jaar 1500, controleerde of iemand een echte Fries was door hem te laten nazeggen: "buter, brea en griene tsies". Dit klinkt precies als "butter, bread and green cheese", en betekent ook hetzelfde, dus een moderne Engelsman zou het er bij deze test wel levend afbrengen.
Het Engels heeft in de loop der eeuwen veel invloeden ondergaan, achtereenvolgens van het Keltische Brits, het Latijn, het Noors en Deens, het Frans, en vele andere talen. En het Nederlands heeft ook veel vreemde invloeden ondergaan. Maar in de kern zijn Engels en Nederlands nog steeds sterk verwant: Als een Hollandse tourist in Engeland zegt "'t Is een lange weg tot Tipperary", dan zijn de Engelsen wel zo vriendelijk dat ze hem willen begrijpen. Zegt hij echter bij het ontbijt dat hij "boter, brood en groene kaas" wil, dan gebaart de waard, net als Grote Pier, dat het hoofd van deze roekeloze tourist eraf moet.
Hoeveel mensen in de wereld van nu spreken Nederlands? Als we het aantal der immigranten die nog niet goed zijn ingeburgerd, verwaarlozen, dan zijn er zestien miljoen Nederlanders. Voorts zijn er zes miljoen Vlamingen en zes miljoen Afrikaans sprekenden. De Duitsers en Engelsen mogen we tegenwoordig helemaal niet meer meerekenen. Met de Nederlands sprekenden van de oude koloniën in de Oost en de West erbij, zijn het er negenentwintig miljoen.
Wat maakt het uit? Als we een beetje extra ons best blijven doen, begrijpen we elkaar op den duur allemaal ... in het Engels!

   Bronnen:
1) WINKLER PRINS en Wikipedia onder Papiaments, Sranan Tongo, Nederlands in Indonesië, Afrikaans, Paul Kruger, Jan van Riebeeck, Nederduits, Benrather Linie, Fries, België, Duinkerken, Angelsaksen, Pier Gerlofs Donia, etc.
2) Groot VAN DALE Leenwoordenboek, Nicoline van der Sijs, van Dale Utrecht/Antwerpen 2005 (met hierin ook taalkundige verhandelingen, bijvoorbeeld over de precieze verschillen tussen Nederduits en Hoogduits)
3) Puk en Muk door Afrika 1, Frans Fransen, RK het Jongensweeshuis Tilburg 1952 (kinderleesboekje)
4) Enkele liedjes waarvan fragmenten boven de plaatjes staan:
* My Sarie Marais: http://www.youtube.com/watch?v=r7c83DqE9WY (zang van Jim Reeves en lyrics op dezelfde video)
* Naar Oostland: http://ingeb.org/songs/naarostl.html (Hier vind je de midi-file en lyrics van dit lied: Naar Oostland willen wij rijden, daar is een betere stee.)
* Tipperary: http://www.firstworldwar.com/audio/itsalongwaytotipperary.htm (Hier vind je links naar drie zangers, en lyrics in het Engels: It's a long way to Tipperary, to the sweetest girl I know.)
5) Nog enkele liedjes waar ik fragmenten uit nam: http://www.liedjeskist.nl/liedjesthema/themablad.htm . (Dit is een doos met lyrics en bladmuziek van veel liedjes. Als je QuickTime wilt downloaden, kun je zelfs de muziek horen door op het notenschrift te klikken.)
Hier vind je onder meer:
* Onder B: Bobbejaan klim die berg (om die Rooinek te vererg.)
* Onder P: Pak al je zorgen in je plunjezak (en fluit. Waarom zou je treuren, het helpt je toch geen duit.)
* Onder R: 't Ros Beiaard (draagt de vier Heemskinderen op zijn rug in dit Frankische epos over de vier zonen van Aymon en hun strijd tegen Karel de Grote.)
* Onder R: Ry maar an, ossewa (, bij die Ouwelandse pad wag my dierbare skat.)
* Onder S: (My) Sarie Marais (is so ver van my hart, maar ek hoop haar weer te sien. Sij het in die wijk bij die Mooirivier gewoon, nog voor die oorlog het begin.)
* Onder W: Waar de blanke top der duinen (schittert in de zonnegloed) - Ik heb u lief mijn Nederland.
6) Surinaams volkslied: http://www.surimaribonet.com/volkslied.html (Hier vind je zang en tweetalige lyrics in dezelfde video.)
7) Wieteke van Dort als tante Lien uit het oude Oost-Indië: http://www.youtube.com/watch?v=1vm5JcdHgew&feature=related (Tante Lien zingt een weemoedig lied over den Haag als weduwe van Indië.)
8) "O Nederland, geef mij rijst met kouseband; wat moet ik anders eten in dit koude kikkerland?" Dit vrolijke liedje van Max Woiski jr kon ik helaas niet op het internet vinden.
Wel vond ik http://pieterinsuriname.wordpress.com/2008/07/09/mi-lobi-joe-mi-sweet-paramaribo/ .

Als je nog meer info wil, mail me dan via info@petericepudding.com .
(Ik ontving een paar mails van een Engelsman die als kind in Holland woonde, daarna Duits studeerde en nu sinds vijfentwintig jaar in Schotland woont. Hij merkt op dat het Schotse Engels minder Franse invloeden heeft ondergaan dan het Engelse Engels, en dus zuiverder Angelsaksisch is gebleven, vooral in de buurt van Fife. Hij geeft diverse voorbeelden van Schots-Engelse frasen die begrijpelijker zijn voor Hollanders, Friezen en Noord-Duitsers dan voor niet-Schotse Engelssprekenden.)

(Maastricht, juni/juli 2009, H.Reuvers)